giovedì 21 giugno 2007

s'universu friulanu


Lunis coladu sa lezione de su master l’at fata Marco Stolfo, istudiosu de sa tutela de sas minorias limbisticas europeas, chi supra custu argumentu at iscritu e publicadu articolos e saggios meda. Stolfo chi est su diretore de s’Osservatorio regionale della lingua e della cultura friulana, dae pagu at publicadu finas unu libru in cui ponet s’atentzione supra sa Carta de sos deretos de sas minorias aprobada su16 de santugabine de su 1981 dae su parlamentu europeu. Su testu de Stolfo analitzat sa Carta de Strasburgo, presentada dae s’europarlamentare italianu Arfè, cumintzat ispiegande cuncetos crae cuntenidos in sa Carta comente sa definitzionede minoria, minoria etnica, minoria limbistica e notziones de tutela e de sos deretos. A pustis definit sa situazione de sas minorias limbisticas chi sunt presentes in onzi istadu de s’Unione europea; analitzat sa difusione e s’impreu de sas limbas e sas formas de tutela postas in essere sia dae sos istados natzionales sia dae sas organizatziones internatzionales comente s’ONU, s’UNESCO, e su CUSSIGIU D’EUROPA. A pustis faeddat de sos assotzios , de sos moghimentos e sos partidos politicos chi faeddant de sos diritos de sas minorias. S’opera de Stolfo terminat contande sa diversas fases de preparatzione de sa “Carta de Strasburgo” dae sas eletziones europeas de su 1979 a cando sa carta est istada aprovada. Stolfo nos at ispiegadu bene bene cale est sa situazione de su Friulanu, de comente issos si sunt moghende pro sa limba, de su chi faghent e amus isgobertu chi sunt a daennantis meda rispetu a nois sardos, ca tenent unu istandard giai consolidadu e atzetadu dae totu cantos e binti annos de esperientzias chi a nois mancant.
Stolfo nos at faeddadu de sa realtade friulana e de sa limba issoro:
Su friulanu est una limba neolatinade su grupu ladinu naschida in s’annu milli, e durante sos seculos colados at mantesu totu s’originalidade sua, chi galu oe la faghet diferente meda dae s’italianu. Sos primos documentos in limba friulana e sos primos testos poeticos sunt de sos seculos XII e XIII . Dae tanno sa produtzione leteraria in limba friulana est creschende sempere cun esitos de valore meda bonu comente sos traballos de Ermes di Colloredo, Caterina Percotto e Pier Paolo Pasolini. A pustis in su seculu XIX s’est formada una coinè literaria chi est su puntu de riferimentu pro su protzessu de sa normalizzazione linguistica. Su friulanu tenet vocabularios e testos de grammatica ed est istudiadu in locos meda, finas sa cresia at impreadu custa limba in sas cerimonias religiosas e in sa catechesi e da carchi annu circulat una bortadura integrale de sa Bibbia.
Su friulanu est faeddadu in sa provintzias de Gorizia, Pordenone e Udine de sa Regione autonoma Friuli-Venezia Giulia e in sa provincia de Venezia (Mandamentu de Portogruaro). Sa limba friulana est faeddada dae 600.000-650.000 pessonea, ma a dolu mannu sas urtimas istatisticas dennuntziant unu calu preocupante de locutores, ispetzie intra sos giovanos. S’ istadu giuridicu: su primu reconnoschimentu uffitziale de sa limba friulana est de su 1996 cun s’a approvatzione de sa L.R. n. 15/1996. S’ istadu at reconnotu sa minoranza friulana solu dae pagu cun saL. 482/1999, a pustis de prus de chimbant’annos dae s’aprovatzione de s’art. 6 de sa Costitutzione, chi ingarrigaiat su legisladore de tutelare sas minorias limbisticas cun sas normas chi bisongiaiant
S’insegnamentu de sa limba friulana in sas iscolas est ufitziale solu dae pagu cun sa L. 482/1999, peri si dae meda tzertos insegnantes impreabant sa limba friulana in sas iscolas maternas, elementares e medias, grazie a su sustentus de sas istitutziones locales. Oe su 60% de sos genitores (30.000 ant pedidu s’insegnamentu de sa limba friulana e prus de 1.000 docentes sunt disponibiles a l’ insennare.
Sa lege istitutiva de s’Universidade friulana impegnat s’ateneu a diventare istrumentu pro s’ isvilupu e su annovamentu de sa limba friulana . Esistit unu tzentru de chirca supra sa limba friulana (C.I.R.F.). In paris a s’Osservatorio regionale della lingua e della cultura friulana s’Universidade at promogidu corsos pro lessicografos, tradutores, giornalistas e docentes.
Su friulanu est impreadu finas in sas istitutziones: custu diritu est garantidu dae sa L.R.15/96 e dae sa L.482/99.
In sa provintzia de Udine 109 istatudos cumonales supra 124 (90%) prevedint normas pro sa tutela de sa limba e cultura friulana.
Sa segnaletica istradale bilingue est adotada in su 40% de sos comunes de sa provintzia de Udine.
Esistint duos mensiles “La Patrie dal Friûl” (solo fr.) e “Int” (bilingue). Su setimanale “La vita Cattolica” tenet una pagina e tzertas rubricas in friulanu. In su prus importante giornale locale b’at pagas iniziativas in limba friulana.
Esistint duas radios: Radio Onde Furlane ( chi tenet totu sa programmazione in friulanu.) e Radio Spazio 103 ( chi tenet petzi carchi ora de programmazione in friulanu).
Sas tres Televisiones privadas difundent programmas in limba friulana, ispetzie programmas informativos (Friûl, Tg…), Telefriuli faghet cada die unu telegiornale de tres minutos in limba friulana (“Lis gnovis”) finantziadu dae sa Provintzia de Udine. sa Rai trasmitit, sena una programmatzione regulare, tzertas trasmissiones in friulanu sia in sa radio chi in sa televisione. Su cinema est su setore prus in espansione: su films grogu: “Tierç lion” at vintu festival meda in s’America e “Lidrîs cuadrade di 3” est istadu unu beru sutzessu in sos boteghinos friulanos. In Friuli pro promoghere sa limba ant fatu unu cuncursu pro su cinema e s’iscenegiatura finantziadu dae su Centro Espressioni Cinematografiche.
Sa musica in limba friulana produit totu sos i generes: pop, rap, rock, jazz, folk…ed est unu de sos mercados prus importantes legados a sa limba.
Sos grupos teatrales sunt riunidos in s’Associazione Teatrale Friulana.

Sut abberu innantis meda e sos sardos chi s’oponent a sa limba istandard chi dopo annos meda imbolados sena perunu risultadu depet abbaidare a s’esempiu italianu de sos friulanos e europeu de sos catalanos chi sunt ressessidos in cosas meda chi sos sardos nemmancu in su sonnu podent ridere.



Nessun commento: